Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр

Улаанбаатар, 2025 оны есдүгээр сарын 10 /МОНЦАМЭ/. Өнөөдөр Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр.

Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт өргөн хүрээтэй нийтийг хамарч өрнөсөн 1937 оны есдүгээр сарын 10-ны өдрөөр төлөөлүүлэн амь насаа алдсан хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэн мөнхжүүлэх, санан дурсах зорилгоор Монгол Улсын Их Хурлаас 1996 онд 33 тоот тогтоол гаргаж, жил бүрийн энэ өдөр хүндэтгэл, ёслолын арга хэмжээ зохиож, түүнд төр, засгийн байгууллага, албан тушаалтан, олон нийтийг өргөн хамруулж ирсэн түүхтэй.

Монгол Улсад орчин цагийн хэлмэгдүүлэлтийн түүх 1921 онд “Саж ламын хэрэг” гэгч зохиомол хэргээр эхлэл нь тавигдаж, 1922 онд Ерөнхий сайд Д.Бодоо нарын 14 хүнийг Шар хаданд буудан хороожээ. Улмаар нам, төрийн зүтгэлтэн С.Данзан нарыг үргэлжлүүлэн хэлмэгдүүлж, 1930-аад оноос хэлмэгдүүлэлт улам зохион байгуулалттай болсны жишээ нь “Лхүмбийн хэрэг” байв. Хэлмэгдүүлэлт 1937 онд оргилдоо хүрч, 1990 он хүртэл бусад хэлбэрээр үргэлжилсэн байна. Олон мянган хүний амь нас, ажил амьдрал, эрүүл мэндийг хохироож, үр хүүхэд, удам хойчсыг сэтгэл санаа, эд хөрөнгөөр давхар хэлмэгдүүлсэн аймшигт үйл явц 1921-1990 оны хооронд эрчимтэй үргэлжилсэн гэсэн үг. Үүнийг “Их хэлмэгдүүлэлт, Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт” хэмээн тодотгодог.

Хэлмэгдүүлэлтийн хамгийн их хор хохирол учруулсан он жилүүд нь 1937-1939 он байсан бөгөөд энэ үеийн хэлмэгдүүлэлтэд тухайн үеийн төр засаг, нам, цэрэг арми, улс төрийн удирдлагад ажиллаж байсан ихэнх хүн өртөж амь насаа алджээ. Мөн нэг хэсэг нь шорон гянданд хийгээгүй хэргийнхээ төлөө хилсээр хоригдож, ажил, амьдрал, эрүүл мэндээрээ хохирч үлджээ.

Түүнчлэн их хэлмэгдүүлэлтэд тухайн үеийн лам хуврагуудын ихэнх өртөж, Монголын шашин, соёлын төв болж байсан олон зуун сүм хийдүүд, соёлын дурсгалууд үндсэндээ бүрэн устаж үгүй болсон гашуун түүхтэй.

Тухайн үеийн ЗХУ-ын шууд зааварчилгаагаар 1937 оны есдүгээр сарын 10-нд 115 хүнийг нэрс бүхий жагсаалтын дагуу баривчилж их баривчилгаа эхэлсэн бөгөөд нийт 18 мянга гаруй лам, сайд, дэд сайд нар, генералууд, МАХН-ын Төв хорооны гишүүд, Хянан байцаах комиссын гишүүд болон намын гишүүд зэрэг нийт 30 мянга гаруй хүнийг баривчлан хэлмэгдүүлжээ.

Нийт хэлмэгдэгч – 31,652

Хэлмэгдсэн лам, хуварга – 18,775 буюу 59.7 хувь

Үүнээс:

Цаазын ялаар шийтгэгдсэн – 13,827 буюу 73.6 хувь

Хорих ялаар шийтгэгдсэн – 4,039 буюу 21.5 хувь

Бусад /баривчлагдаад суллагдсан, шоронд нас барсан, шийтгэсэн тогтоолгүй, ор сураггүй алга болсон гэх мэт/ - 909 буюу 4.8 хувь

Хэлмэгдүүлэлт өрнөсөн хугацаанд устгагдсан сүм хийдийн тоо - 1,250 орчим

(Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах Улсын комиссоос гаргасан статистикаас)

Энэхүү аймшигт он жилүүдийн алдаа завхралыг засаж залруулахаар 1990 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссыг байгуулж, 1996 оноос жилийн бүрийн есдүгээр сарын 10-ыг Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын өдөр болгон хэлмэгдэгсэд, тэдний үр хүүхэд, хойч үед хүндэтгэл үзүүлдэг болсон юм.

Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах Улсын комисс нь 1921-1990 он хүртэлх Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгчдийг олж тогтоох, цагаатгах, нэр төрийг сэргээх, нөхөх олговор олгох, уучлал гуйх зэрэг ажлыг хариуцдаг бөгөөд хэлмэгдсэн хүмүүсийг илрүүлэх, шүүхээр асуудлуудыг нь оруулах, нөхөх олговор олгох ажил улсын хэмжээнд дуусах шатандаа орсон аж.

Эх сурвалж: МОНЦАМЭ Агентлаг Ш.Батболд